صبح روز ۶ اردیبهشت ۱۴۰۱، دو فروند جنگنده نیروی هوایی ارتش در ارتفاع پست بر فراز منطقه مرزی استان خراسان رضوی در ایران و ولایت هرات در افغانستان پرواز کردند و دیوار صوتی را شکستند. پرواز این جنگنده‌ها که از نوع نورتروپ اف۵ئی تایگر۲ (Northrop F-5E Tiger II) بودند، در راستای وحشت‌آفرینی در میان پیکارجویان طالبان صورت گرفت. جنگنده‌هایی که از پایگاه مقدم هوایی سید حسن حسینی در بیرجند به پرواز درآمده بودند.
پیش از انقلاب و به‌دنبال توسعه پایگاه هوایی شیندند در استان هرات افغانستان، که در فاصله ۱۱۰ کیلومتری مرزهای ایران قرار داشت، ستاد بزرگ‌ارتشتاران طرحی را برای تاسیس دو پایگاه شکاری در نزدیکی مرزهای شرقی ایران به تایید محمدرضا شاه پهلوی، فرمانده کل قوا، رساند. یکی از این دو، پایگاه دوازدهم شکاری تاکتیکی بود که در ۶۰ کیلومتری غرب شهر بیرجند در استان خراسان قرار داشت.
پیش از انقلاب بنا بود پایگاه دوازدهم شکاری تاکتیکی به دست‌کم ۴۰ فروند هواپیمای جنگنده همه‌منظوره اف-۱۶آ و بی فایتینگ فالکن (F-16A/B Fighting Falcon) مجهز شود. پایگاهی که قرار بود فاز نخست عملیات ساخت‌وساز آن در سال ۱۳۶۲ به پایان برسد و به سدی محکم در برابر تجاوزهای نیروی هوایی افغانستان تبدیل شود، اما با وقوع انقلاب اسلامی ساخت آن متوقف شد.
۱۰ سال پس از وقوع انقلاب و در مهر ۱۳۶۷، عملیات ساخت پایگاه به دستور سرتیپ منصور ستاری، فرمانده وقت نیروی هوایی ارتش، از سر گرفته شد و تا زمان حیات او در سال ۱۳۷۳ با جدیت پیگیری شد. مرگ نابهنگام ستاری در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۷۳، در روند تکمیل آن تاخیر ایجاد کرد؛ تا جایی که تکمیل باند آسفالت برای فرود و برخاست جنگنده‌های اف-۵ئی و اف اعزامی از پایگاه چهاردهم شکاری تاکتیکی امام رضا مشهد در سال ۱۳۷۹ انجام شد.
در سال ۱۳۸۰، عملیات ساخت این پایگاه عملا متوقف شد و این پایگاه به محروم‌ترین پایگاه شکاری نیروی هوایی ارتش تبدیل شد. پایگاهی که سرانجام در سال ۱۳۹۹، به علت ناتوانی مالی نیروی هوایی ارتش، از نردیکی روستای خور به فرودگاه شهر بیرجند منتقل شد. حالا این پایگاه در محل جدید خود پذیرای هواپیماهای جنگنده اف-۵ئی شده است، جنگنده‌هایی که به‌دلیل وجود تهدیدهای مرزی و امنیتی دوره‌ای به آنجا اعزام می‌شوند.
نیروی هوایی شاهنشاهی برای پایگاه دوازدهم شکاری تاکتیکی چه برنامه‌ای داشت؟
همان‌طور که در مقدمه گفته شد، عملیات کلنگ‌زنی و هموارسازی زمین پایگاه هوایی خور در پاسخ به اقدام ارتش سرخ به گسترش ناگهانی پایگاه هوایی شیندند به‌دنبال کودتای ۷ ثور (اردیبهشت) افغانستان در سال ۱۳۵۷ آغاز شد، پایگاهی که بنا بود پذیرای ۴۰ الی ۶۰ فروند جنگنده اف-۱۶ آ و بی باشد.
بر اساس برنامه فروش تسلیحاتی «صلح گورخر-۱»، ۱۳۶ فروند اف-۱۶ آ و ۲۴ فروند اف-۱۶ بی به همراه یک مجموعه پشتیبانی و خدماتی به دولت شاهنشاهی ایران فروخته شده بود. تحویل نخستین دسته از آن‌ها قرار بود تا پایان فصل بهار ۱۳۵۸ انجام شود، این برنامه بر اساس قراردادی نهایی که در سال ۱۳۵۶ امضا شد باعث تعویق در تحویل نخستین دسته ۵ فروندی از اف-۱۶ های سفارش داده‌شده ایران به مرداد ۱۳۵۹ شد. بر اساس برنامه جدید، بنا بود پس از آن ماهیانه ۴ فروند اف-۱۶ به ایران تحویل داده شود.
بر اساس طرح‌های نیروی هوایی شاهنشاهی ایران، برنامه‌ریزی برای تشکیل هفت اسکادران شکاری تاکتیکی هرکدام با ۱۸ فروند اف-۱۶ آ و دو فروند اف-۱۶ بی و یک اسکادران آموزشی تاکتیکی (برای آموزش خلبانان اف-۱۶) با ۱۰ فروند اف-۱۶ آ و ۱۰ فروند اف-۱۶ بی در سه پایگاه شکاری تاکتیکی نیروی هوایی شاهنشاهی تا سال ۱۳۶۳ ریخته شده بود.
بنابود تا پایگاه‌های دهم و دوازدهم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی که کار ساختشان به‌ترتیب در کنارک، چابهار و خور، بیرجند آغاز شده بود، هرکدام مجهز به سه گردان شکاری تاکتیکی اف-۱۶ شوند تا بتوانند از مناطق شرقی و جنوب شرق ایران که تا آن سال‌ها فاقد پایگاه شکاری بودند در برابر خطر تهاجم نیروهای مسلح متحدان منطقه‌ای اتحاد جماهیر شوروی چون افغانستان محافظت کنند.
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، شاپور بختیار، آخرین نخست‌وزیر حکومت شاهنشاهی پهلوی، در تاریخ ۱۴ بهمن ۱۳۵۷، به پیشنهاد اریک فن بورد وابسته نظامی آمریکا در ایران و در راستای اجابت یکی از درخواست‌های شخصیت‌های ملی مذهبی و حامی آیت‌الله خمینی پس از انحلال ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور)، مهم‌ترین قرارداد نظامی و خرید تسلیحات از آمریکا را لغو کرد که شامل خریداری ۱۶۰ فروند جنگنده اف-۱۶ آ و بی برنامه «صلح گورخر» نیز می‌شد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
در طول جنگ ایران و عراق، فقدان هرگونه پایگاه شکاری تاکتیکی در نزدیکی مرزهای شرقی ایران با افغانستان فرصت مناسبی برای اقدام‌های ایذایی نیروی هوایی افغانستان فراهم کرد. این نیرو در طول جنگ به‌طور هفتگی و ماهیانه حریم هوایی ایران را با استفاده از بمب‌افکن‌های تاکتیکی سوخو-۷ و جنگنده‌های سبک میگ-۲۱ خود نقض کرد. در برخی موارد نادر این نقض حریم هوایی از طرف هلیکوپترهای ارتش سرخ صورت گرفت.
به‌عنوان مثال در روز ۱۵ فروردین ۱۳۶۱، ارتش سرخ با استفاده از هلیکوپترهای ترابری میل می-۸ تی و با پشتیبانی بمب‌افکن‌های تاکتیکی سوخو-۱۷ نیروی هوایی اتحاد جماهیر شوروی وارد حریم هوایی ایران شد و نیروهای هوابرد روسیه را در بیابان‌های نزدیک به زابل مستقر کردند.
به علت فقدان پایگاه شکاری تاکتیکی در شرق ایران، پاسخ نیروی هوایی ارتش به این تجاوز مرزی با یک روز تاخیر همراه شد. در روز ۱۶ فروردین، گردان ۱۱ام شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش در پایگاه یکم شکاری تاکتیکی در تهران با یک فروند جنگنده بمب‌افکن اف-۴ ئی فانتوم ۲ (F-4E Phantom II) با پشتیبانی هواپیمای سوخت‌رسان کی سی-۷۰۷، به محل استقرار هلیکوپترهای ارتش حمله کرد. حمله‌ای که باعث آسیب‌رسانی به دو فروند هلیکوپتر میل-۸ و مجروحیت یکی از خلبانان آن‌ها و انهدام کامل یک فروند هلیکوپتر ترابری سنگین میل می-۶ حامل سوخت برای آن‌ها بر روی زمین شد. پس از آن واحدهایی از لشکر ۸۸ زاهدان به منطقه اعزام و باعث فراری دادن نیروهای روس در خاک ایران به خاک افغانستان شدند.
تبدیل پایگاه مقدم هوایی بیرجند به کوچک‌ترین پایگاه هوایی ارتش!
همان‌طور که در مقدمه به آن اشاره شد به دستور سرتیپ منصور ستاری، فرمانده وقت نیروی هوایی ارتش، در مهرماه سال ۱۳۶۷ عملیات ساخت پایگاه دوازدهم شکاری تاکتیکی در نزدیکی روستای خور در ۶۶ کیلومتری غرب شهر بیرجند از سر گرفته شد و تا سال ۱۳۷۳ باند آسفالت آن با توانایی پذیرش هواپیماهای ترابری سبک فوکر ۲۷ تکمیل شد. پس از آن دست‌کم شش سال دیگر به‌طول انجامید تا با گسترش باند پروازی، پایگاه توانایی پذیرایی جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش را پیدا کند.
در نهایت پس از ۱۵ سال تلاش، ساخت یک باند پروازی به‌طول چهار کیلومتر، یک رمپ با توانایی پذیرش دو فروند هواپیمای ترابری متوسط سی-۱۳۰ ئی یا اچ هرکولس، دو آشیانه بتنی جهت پارک هواپیماهای جنگنده در ابتدای باند و چند ساختمان کوچک اداری در این پایگاه تکمیل شد؛ پایگاهی فاقد برج مراقبت، دستگاه‌های کمک ناوبری و حتی چراغ برای باند پروازی آن! امری که ناشی از نبود بودجه کافی در نیروی هوایی برای تکمیل آن بود.
با این وجود، این پایگاه ناقص که از طلوع آفتاب تا غروب آن توانایی پذیرش هواپیماهای جنگنده و همچنین هواپیماهای ترابری سبک و متوسط را داشت، حدود سه ماه در سال پذیرای دست‌کم دو فروند هواپیمای جنگنده اف-۵ ئی تایگر ۲ اعزامی از پایگاه مقدم هوایی ناصر حبیبی زهام در مشهد بود.
در سال ۱۳۹۷، ۳۰ سال پس از سر گرفته شدن ساخت پایگاه دوازدهم شکاری تاکتیکی در نزدیکی بیرجند، فرماندهی نیروی هوایی ارتش تصمیم به تکمیل نکردن طرح ساخت پایگاه دوازدهم شکاری تاکتیکی گرفت. در نهایت، با دریافت مصوبه شورای عالی امنیت، موفق شد امکان انتقال برخی از تاسیسات آن و دایرسازی آن‌ها در محل فرودگاه غیرنظامی شهر بیرجند را فراهم کند. در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۹۷، سرهنگ محمدرضا بهرام نژاد، فرمانده وقت پایگاه دوازدهم شکاری تاکتیکی، که حال به پایگاه مقدم هوایی تنزل یافته بود، در یک نشست خبری از انتقال بخشی از پایگاهش به فرودگاه غیرنظامی بیرجند در نیمه اول سال ۱۳۹۸ خبر داد. این جابه‌جایی در نهایت در سال ۱۴۰۰ تکمیل شد.
پایگاه جدید مقدم هوایی حسینی اگرچه در نزدیکی شهر قرار داشت و تسهیلات رفاهی زیادی برای خانواده‌ها و کارکنانشان فراهم می‌کرد، به تجهیزات ابتدایی‌تری مجهز بود. با توجه به محدودیت فضای اختصاص‌یافته به دایرسازی این پایگاه، سه آشیانه فلزی هرکدام به ابعاد ۲۰ در ۲۵ متر برای نگهداری سه فروند جنگنده اف-۵ ئی، یک سوله به ابعاد ۵۰ در ۶۸ متر جهت برای امور تعمیرات و نگهداری هواپیماهای جنگنده و همچنین نگهداری تجهیزات زمینی جنگنده‌ها ساخته شدند. در کنار آن‌ها دو ساختمان بسیار کوچک، یکی برای نگهداری تجهیزات پروازی و دیگری برای دایرسازی اتاق بریفینگ پروازی خلبانان در مجاورت آشیانه‌ها بنا شد. در بخش اداری پایگاه نیز چهار ساختمان اداری و یک مهمانسرا ساخته شد.
حال با توجه به بهره‌برداری پایگاه حسینی از باند پروازی فرودگاه بیرجند، امکان پذیرش هواپیماهای ترابری در آن در تمامی ساعات شبانه‌روز با توجه به مجهز بودن باند پروازی بیرجند به چراغ فرود و همچنین مجهز بودن فرودگاه به تجهیزات کمک ناوبری، ممکن شده است. با این وجود، با توجه به محدودیت‌های ذاتی هواپیمای جنگنده اف-۵ ئی و اف برای پرواز در شب به‌دلیل ضعف رادار کنترل آتش آن امکان بهره‌برداری رزمی از هرگونه اف-۵ تایگر ۲ اعزامی به این پایگاه پس از غروب آفتاب وجود ندارد.
نقش پایگاه مقدم هوایی بیرجند در قدرت‌نمایی برای طالبان
صبح روز ۶ اردیبهشت ۱۴۰۱، دو فروند جنگنده نیروی هوایی ارتش در ارتفاع پست بر فراز منطقه مرزی استان خراسان رضوی در ایران و ولایت هرات افغانستان پرواز کردند و دیوار صوتی را شکستند. پرواز این جنگنده‌ها که از نوع نورثروپ اف-۵ ئی تایگر ۲ بودند در راستای وحشت‌آفرینی در میان پیکارجویان طالبان صورت گرفت.
یک روز پیش از آن، هنگ مرزی تایباد گذرگاه مرزی دوغارون در نزدیکی شهر اسلام قلعه را بست. هم‌زمان نیروی زمینی ارتش تانک‌های تی-۷۲ اِس ۱ خود از تیپ ۳۸ زرهی تربت جام خود را در این منطقه مستقر کرد. پایگاه سوم رزمی هوانیروز (هواپیمایی نیروی زمینی) ارتش نیز هلیکوپترهای تهاجمی اِی اِچ-۱ جِی کبرا خود را در این منطقه به پرواز درآورد.
اگرچه این اقدام‌ها دو روز پس از یک مناقشه مرزی بین ایران و طالبان به‌دنبال ممانعت نیروهای مرزبانی ایران از یک عملیات راهسازی طالبان در جاده‌ای مرزی در نزدیکی گذرگاه دوغارون انجام شد، اما در حقیقت در راستای هشدار به طالبان برای ممانعت از هرگونه حمله تروریستی این گروه در شهر مشهد در روز عید فطر صورت گرفت.
جنگنده‌های اف-۵ ئی تایگر ۲ که در روز ۶ اردیبهشت برفراز نوار مرزی همجوار با ولایت هرات پرواز کردند از پایگاه مقدم هوایی شهید حبیبی مستقر در شمال غرب فرودگاه بین‌المللی مشهد بودند. این جنگنده‌ها به همراه یک فروند سوم به پایگاه حسین حسینی در تاریخ ۵ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱ اعزام شده بودند. دلیل آن اعلام نیاز تیپ ۳۸ زرهی و به دستور قرارگاه منطقه‌ای شمال شرق نزاجا به‌دنبال افزایش مخاطرات امنیتی در مناطق مرزی استان خراسان رضوی به بیرجند اعزام شدند.
این نخستین بار نبود که هواپیماهای جنگنده اف-۵ ئی پایگاه مقدم هوایی ناصر حبیبی زهام در مشهد در ماه‌های اخیر به بیرجند اعزام می‌شدند. در تابستان سال گذشته و در جریان به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، سه فروند اف-۵ ئی از مشهد به بیرجند اعزام شدند و به مدت دو ماه برفراز مناطق مرزی هر هفته گشت هوایی می‌زدند.
